Bij het lezen van bepaalde blogs op deze site denken sommigen misschien: “Gaat dit wel over bijen?” Wat we te vaak zien is dat men met de neus dicht bovenop een onderwerp gaat zitten en daardoor het ruime kader vergeet. Het verduidelijken van dat “ruime kader” zorgt ervoor dat de manier waarop een onderwerp benaderd wordt het vanzelfsprekend gevolg is van een visie. De visie van waaruit wij naar bijen en leven kijken zorgt voor een globale visie die vertrekt van een diep respect voor natuurlijke processen. Met pijlers als ware ecologie of toename van biodiversiteit.
Daarbij kan wat er onder de rubriek klimaatverandering (of klimaat-chaos) thuishoort niet ontbreken. Je kan niet naar bijen kijken zonder dat laatste ernstig te nemen. Onderstaand artikel, geschreven door Erik voor het tijdschrift Klimop, kan daar aardig bij helpen.
Tegenwind
Deze bijdrage was al voor de verkiezingen van 9 juni 2024 ingeblikt. Toch leek het me dat ik weinig risico nam en dat de inhoud van dit artikel niet achterhaald zou zijn, wat er ook uit de (stem)bus kwam.
“Een schip dat zijn bestemming niet kent, heeft altijd tegenwind.” Deze uitspraak, een metafoor, van de Romeinse filosoof Seneca kun je toepassen op vele complexe situaties. Daar is de klimaatzaak een overtuigend voorbeeld van. Waarom gaat het niet vooruit? Wat schuurt er, wat wringt er? Laat ons gewoon wat grasduinen in de pers en de literatuur en enkele uithoeken aftasten van het voornaamste verhaal van deze tijd.
1. “Ecologie is alleen voor de rijken”
Die uitspraak hoor je vaker, en ze is niet van de pot gerukt, en al zeker als ze komt van mensen die het niet breed hebben, die verzuchten hoe ze in godsnaam aan de middelen moeten komen om die zonnepanelen te financieren, hoe ze in hun diesel-slurpende auto in steeds meer steden de toegang worden ontzegd, die zich afvragen hoe ze in vredesnaam een schone elektrische variant moeten kopen en, cynisch genoeg, moeten vaststellen dat de dichtste bushalte steeds verder af ligt. De subsidies kunnen de kloof niet dichten. Dus verzaken ze eraan, de subsidies overlatend aan hen die het zich in se kunnen veroorloven, ook zonder tegemoetkomingen. Herinner je je “Men of good fortune”, de song van Lou Reed met daarin de lyrics “it takes money to make money”? Een bemiddelde Belg laat zonnepanelen installeren, incasseerde (tot voor kort) hiervoor overheidssubsidies. Daarna koopt hij, opnieuw gestimuleerd door subsidies, een elektrische auto, en rijdt vanaf dan quasi gratis dankzij de elektriciteit van zijn zonnepanelen. De minder fortuinlijke medeburger schuift aan bij de pomp voor een tank almaar duurder wordende, vervuilende brandstof. Een op termijn uitdovend scenario. Hoe voorkomen dat ze in plan worden gelaten? De klimaatzaak maakt enkel kans als iedereen in de transitie wordt meegenomen. Zo een sociaal economisch kader creëren zal een visionair en vooral moedig doortastend beleid vereisen.
2. De kolonisatiepuinhopen
Dat slaat zeker op de havenots in de minder fortuinlijke werelddelen. De kolonisatie, het leeghalen van de bodemrijkdommen, het “uitroeien” van inheemse stammen, het plegen van ecocide, zadelt het westen op met een verpletterende verantwoordelijkheid. Dat westen heeft sowieso het grootste aandeel in de vernietiging van ons planetaire leefmilieu en de steile achteruitgang van de biodiversiteit. René Descartes gaf de filosofische voorzet dat je de wereld als een mechanisme naar wens kunt manipuleren. De kolonisten (conquistadores, etc.) brachten dat in de praktijk. En zie, enkele eeuwen later, met ook nog eens de industrialisatie en het vooruitgangsdenken, staan we bij de afgrond.
3. Death from a thousand cuts
Beter hebben we het over vele afgronden. Eén recent voorbeeld: de catastrofale achteruitgang van roofvogels in Afrika, gedocumenteerd in een onderzoek dat is opgenomen in Nature Ecology & Evolution, en waar ook Natuurpunt aan meewerkte. De oorzaken voor het achteruitgaan of uitsterven van deze vogelsoorten zijn legio: menselijke vervolging (afschot, vergiftiging, nestroof voor voedsel of traditionele medicijnen), versnippering habitat, tekort aan prooien, pesticiden, elektrocutie door hoogspanningsmasten, … De onderzoekers wilden hieraan een beklijvend beeld koppelen, Lingchi, een oude Chinese terechtstellingsvorm, waarbij een veelvoud van gruwelijke interventies de dood tot gevolg hebben. Waarom die akelige praktijk oprakelen? Wat leert ons die metafoor van “dood door duizend sneden”?
4. Het probleem oplossen? Maar op welk niveau dan?
Zo heb je mensen die de klimaatzaak niet overdreven genegen zijn, die opwerpen dat iedereen wel eens het vliegtuig neemt. De Indiase schrijver Amitav Ghosh, kreeg dit voor de voeten geworpen en repliceerde dat we de problematiek niet gaan oplossen met gloeilampen. Het is een metafoor: mensen aanspreken op hun individuele verantwoordelijkheid is een deel van het probleem, leidt de aandacht af en maakt dat je verzandt in de discussie. Het is dit soort bedenkingen ook die het enthousiasme, de drive waarmee alles begint, wegnemen.Het is gemakkelijk voor ons om ons op de vlakte te houden. Het is ook heel gebruikelijk om verwijten te sturen (naar onszelf, naar anderen) over ons vlieggedrag. Misschien moeten we dat eens een keer niet doen, maar, ons wel afvragen wat er gebeurt als we niet op reis zouden gaan met dat vliegtuig.De gloeilampen van Ghosh zullen het probleem inderdaad niet oplossen. Daarover zegt hij zelf “dat het probleem oplossen op zichzelf al een onderdeel is van een denken waardoor we nu zijn waar we zijn”.
Vegetarisme, elektrische auto’s en tutti quanti, het zijn zovele bordjes waarmee we moeten jongleren, in de lucht laten draaien en draaiende houden. Hoe veel overtuigingskracht, inspanning kan de mens opbrengen? Het valt te veronderstellen dat dit niet kan zonder een diepe bewustzijnsshift. Die zou volgens Ghosh moeten geïnspireerd zijn op ecocentrisme. De wereld is niet mechanisch maar bezield. De kans om voor demente hippie te worden uitgekreten is groot. Maar goed. Wat is er immers mis mee, verdacht aan, om de aarde als een levend, zelfregulerend organisme te zien, om het holisme te omarmen? Naarmate we ons daar van bewust worden, zal waarschijnlijk ook spontaan die myriade aan kleine stapjes ten goede worden gezet. Het jongleren kan dan stilaan achterwege blijven.
5. Het belerende vingertje, de zwartgalligheid
Hoe je je boodschap over klimaat en milieu verwoordt, is kenmerkend voor de diepgang of het inzicht dat je hierover hebt. Maar woorden blijven tricky.Klimaatactivisten hebben al eens een bedenkelijke reputatie. Een voorbeeld. Een bekende Vlaamse schrijver geeft in zijn column in een van onze kwaliteitskranten openhartig toe dat hij niet bepaald een grote klimaatdeskundige is. Toch laat hij zijn talige bravoure de vrije loop om zich vrolijk te maken over de “klimaatklevers die zo verrekt pessimistisch zijn dat het ze ontgaat dat er al heel veel aandacht gaat naar klimaatverandering, ook zonder hun acties.” Hij verwijt hen ook misantropie en voorts zelfhaat en wraaklust.
Nu, zoals die klimaatactivisten neerzet, dat is pas wraakroepend. Is opkomen voor het klimaat niet de ultieme uiting van filantropie? Het gaat niet alleen om bomen. Wij zijn als soort, als “superieur” zoogdier evenzeer bedreigd. De armen en de verdrukten in onze samenleving die veel harder worden getroffen, de volkeren in Afrika, Zuid-Amerika en Azië, de eilandbewoners in de Stille Zuidzee, … Eigenlijk zegt hij dat de klimaatactivisten niet moeten overdrijven. Was het maar waar.
Laat ons, jawel, toch een beetje nederig blijven. De envergure van het klimaat is van die aard dat wij er op het eerste gezicht door verlamd raken, totale onmacht ervaren. Dat is normaal. Wij kunnen niets forceren. “We zijn god niet”, zou Tinneke Beeckman, filosofe, daar lichtjes ironisch aan toevoegen. Wat ook speelt is dat we onmogelijk kunnen leven zonder onze handen vuil te maken, en, bij uitbreiding, te vervuilen. Ook dat moet ons nederig stemmen.
